Mikro İktisatta İhtiyaç, Mal ve Hizmet Kavramları

İnsan kavramının tanımını yaptığımızda, öncelikle ihtiyaç kavramından bahsetmek gerekmektedir. İnsan temel ve basit yapısı itibariyle ihtiyaçları doğrultusunda hareket etmektedir. Aslında ekonominin temelini de bu ihtiyaçlar oluşturmaktadır. Yani insan ekonominin temelini oluşturur varsayımını yapmak oldukça doğal bir çıkarım olacaktır. Bu makalede önce ihtiyaçlar, daha sonra mal ve hizmet aksiyonları, tüketici, üretici, kaynakların sağlanması ve ihtiyaç durumlarında yaşanabilecek kıtlık kavramlarının ne gibi etkiler yaratabileceğine, mikro iktisadi bir dille yer verilmektedir.

İhtiyaçlar ve İstekler

Ekonomi bilimi çerçevesinde ihtiyaçlar, birçok alanda incelenmektedir. Bu alanlara yönelimlerin net anlaşılması ve ihtiyaçların ekonomik çerçevede iyi analiz edilmesi için öncelikle insan ihtiyaçlarının detaylı bir şekilde incelenmesi gerekmektedir. Somut kavramlar üzerinden açıklanabilen istek, arzu ve ihtiyaçlara ‘iktisadi ihtiyaçlar’, soyut kavramlar üzerinden açıklanabilen istek, arzu ve ihtiyaçlara ‘iktisadi olmaya ihtiyaçlar denmektedir.

Beslenme, kıyafet, konaklama vb. ihtiyaçların, insan yaşamının ihtiyaçları olması ve ekonominin ‘ihtiyaç’ kavramı üzerindeki mekanizmasının temelini oluşturması sebebiyle zorunlu olan ‘iktisadi ihtiyaçlar’ ya da ‘zaruri istekler’ kavramlarıyla incelemeye dahil olmaktadır. Bunun yanında hobi veya yaşam ritüelleri kapsamına giren, müzik dinlemek, film seyretmek, gezilere katılmak vb. yapılmadığı takdirde insan hayatında tehlike oluşturmayacak ihtiyaçlara ‘iktisadi olarak zorunlu olmayan ihtiyaçlar’ veya ‘kültürel istekler’ çerçevesinde ekonomi biliminde incelenmektedir.

Tabi ki iktisadi anlamda insan kavramı incelenirken, toplum yapısı ve bu toplumların istek ve arzuları da ön planda tutulmaktadır. Zaruri istek ve kültürel istek de bu toplumlara göre ayrım göstermektedir. Örneğin haber izlemek aynı toplumdaki bir birey için zaruri istek olsa da başka bir birey için kültürel bir istek haline dönüşebilir. Ülkelerin toplumsal yapıları yani siyasi, politik, sosyal, vb. yapıları çeşitlilik göstermektedir. Örneğin C ülkesinde akşam saatlerinde bütün halka yemek dağıtıldığını ve ülke içerisinde marketlerin gıda kıtlığı yaşadığını düşünelim. Bu durumda C ülkesindeki her insanın akşam yemeğe gitmesi zaruri bir istek haline gelmektedir. İstekler konusunda diğer bir önemli detay ise alışkanlıklardır.

Alışkanlıklar zaman içerisinde değişkenlik gösterse de zaruri isteklere dönüşebilmektedir. Örneğin ülkemizde 1960 sonrası televizyon izleme alışkanlığı oluşmuş ve bu durum günümüzde zaruri istek haline dönüşmüştür. İstekler sonrasında ortaya çıkan tüm bu kavramlar ortak bir sonuca varmaktadır. Bu sonuç istek ve ihtiyaçların iki önemli özelliğini ön plana çıkarmaktadır. Bunlar isteklerin tekrarlanabilir olması ve ihtiyaçların başka bir ihtiyacı doğuracağından sınırsız olma özelliğinin bulunmasıdır.

Mallar ve Hizmetler

Bir önceki başlıkta ihtiyaçları ele almıştık ve bu ihtiyaçların ekonomi ve insan yapısındaki önemine değinmiştik. Ekonomi bilimi için ihtiyaç kavramı her ne kadar önemliyse ihtiyaçların karşılanması yönünde uygulanan yöntemler de bir o kadar önemli olmaktadır. İhtiyaçların karşılanmasında büyük rol oynayan mal ve hizmet kavramları ekonominin arz ve talep dengesini oluşturan en temel kavramlardır. Basitçe tanımlayacak olursak, ihtiyaçları gidermeyi sağlayan varlıklara mal ve hizmetler denmektedir. Ancak her iki kavramın ortak bir amaca yönelik çalışması olsa da mal ve hizmet kavramları birbirinden ayrı değerlendirilmelidir. Mallar, iktisadi anlamda stoklama, uzun vadeli tüketim ve başkasına devretme gibi özelliklere sahip olduğundan hizmet alanından ayrılmaktadır. Hizmetler ise anında tüketilebilir özelliğe sahip olduğu için ‘mallar’ kavramının tersi yönünde incelenmektedir.

Her ne kadar bu makalede mal ve hizmet kavramlarını ayrı detaylarda anlatmış ve incelemiş olsak da biz ekonomistler mal ve hizmet kavramlarını ortak noktalarda birleştirip, analiz

etmekteyiz. Mal ve hizmetler ortak noktada incelenirken türü bakımından birçok alanda detaylandırılmaktadır. Bu detayları açıklayacak olursak, öncelikle serbest mal ve hizmetler olarak ikiye ayırmak doğru olacaktır. Serbest mal ve hizmetler, tüketim bakımından insan ihtiyaçlarını fazlasıyla karşılayan varlıklar için söylenmektedir. Örneğin hava ve su verilebilmektedir. İktisadi mallar ise insan ihtiyaçlarına göre daha az bulunan varlıklardır. Örnek olarak, bir restoranda yenilen bir yemek yenilen bir yemek, duş ihtiyacını karşılamak için alınan bir şampuan vb. verilebilmektedir. Yani iktisadi mal ve hizmetler, serbest mal ve hizmetlere göre belli bir ücret düzeyi olan varlıklardır. İktisadi mal ve hizmetlerde, varlık alanının bu denli geniş bir çerçeveye bakması, birçok mal ve hizmet alanının oluşmasına sebebiyet vermiş ve ‘mal ve hizmet’ kavramları tek kelimeyle yani ‘mallar’ terimiyle açıklanabilir bir hale gelmiştir. Bu alanları ele aldığımızda, öncelikle tamamlayıcı mallardan bahsetmek gerekmektedir.

Tamamlayıcı mallar, adı üstünde tüketim esnasında birbirini tamamlayan veya birbiri için olmazsa olmaz mallardır. Örnek olarak, otomobil ve dizel yakıtı, sıcak su ve doğalgaz verilebilmektedir. Diğer bir alan ise ikame mallardır. İkame mallar, tamamlayıcı malların aksine birbiri yerine tercih edilen varlıkları ifade etmektedir. Örnek olarak, bayilerden gazete yerine dergilerin alınması veya ekmek yerine pasta alınması gibi verilebilmektedir.

Birbirinden tamamen bağımsız olan varlıkların arasındaki tercih durumları da ilgisiz mallar kategorisine girmektedir. Özellikle iktisadi anlamda büyük önemi olan bir alan ise tüketim mallarıdır. Tüketim malları genel yapısı itibariyle insan ihtiyaçlarını karşılayan mal ve hizmet varlıklarını tanımlamak amacıyla kullanılmaktadır. Ancak tüketim malları, iki çeşide ayrılmaktadır. Bunlardan ilki dayanıksız diğeri ise dayanıklı mallardır.

Öncelikle dayanıksız tüketim mallarını açıklayacak olursak, bir insanın ihtiyacını tüketmeye başladığı zaman itibariyle, tüketimi kısa süren mallara dayanıksız mallar denmektedir. Örnek olarak, yiyecekler ve içecekler verilebilmektedir. Dayanıklı mallar ise, tüketimi uzun sürelere yayılan mallara denmektedir. Örnek olarak, giyim, barınma, beyaz eşya vb. verilebilmektedir.

Bunlarla birlikte, insan, ihtiyaçlarını kendi emekleriyle çeşitli yollardan karşılayabilmektedir. Bireylerin, ihtiyaçlarını karşılamak için emek gücünü kullandıkları ürünlere üretim malları denmektedir. Örnek olarak, dikiş makinası, su arıtma cihazları vb. verilebilmektedir. Buradan yola çıkarak bu tarz mallar, başka bir amaçla kullanılmayacağı ve başka bir mala dönüştürülemeyeceği için aynı zamanda yatırım malları kategorisine de girmektedir. Ürün çeşitliliği bakımından farklılık gösteren bazı istisnai mallar bulunmaktadır. Türü itibariyle üretim malları ve yatırım malları kategorisinde incelenen mallar dönüştürülebilir özellikteyse ara mallar adı altında incelenebilmektedir. Örnek olarak kömür, elektrik vb. verilebilmektedir.